گروه فرهنگ و هنر مشرق -- «رهش» حامل دیدگاه بسیار خطرناکی است که در همین ابتدا به آن اشاره می کنم. راویِ «رهش» می گوید: «برای من خانه مهم تر از شهر و شهر مهم تر از کشور است.» این یک نظر ضدِّ ملّی و بر خلاف مصالح میهن است. البته نویسنده -نه راوی- در فصل 4جمله ای می گوید که می تواند مقابل این دیدگاه بایستد. ولی جمله بالا بر روح راوی سیطره دارد و عصاره سخنان راوی «رهش» است؛ این اندیشه خطرناک در متن علاوه بر خودپسند بودن، هم راویِ تسلیم می شود، هم تبلیغِ تسلیم شدن. به ویژه آن که در صفحه 79 راوی -تهران- توضیح می دهد که کاش صفوی می بود و نصف جهانی به آن ارزانی می شد یا زند می بود و ارگی طلایی... چنین نگاهی نشان می دهد که راوی دوست دارد کنش بر او واقع شود، علاقه دارد فعل بر او وارد شود. این اصلِ سخنِ این نقد است؛ راوی «رهش» ناکنش مند و مطیع است که حاضر است وطن را به خانه بفروشد.

درباره رمان رهش بیشتر بخوانیم:

دادخواست علیه تهران در یک رمان + عکس

چرا «رهش» نتوانست انتظار مخاطبان را برآورده کند؟

عکس / عامل امید «حسین دهباشی» در این روزها

«بِکِش بِکِش» به سبک امیرخانی + عکس

با این چکیده، به بررسی ادّعای «رهش» می پردازیم که در پشت جلد آن نوشته شده است: «رضا امیرخانی در رمان رهش موضوع توسعه شهری را دستمایه قرار داده و تأثیرات آن را بر عرصه های زندگی انسان معاصر در قالب داستانِ زوجی معمار در تهران امروز به تصویر می کشد.»

داستان بودنِ «رهش»

پرسش اوّل این است که آیا «رهش» یک رمان منسجم است یا نه؟ نه. «رهش» مسئله و توان قصه تعریف کردن ندارد. نویسنده اظهار نظر درباره هر چیزی را به تعریف کردن داستان ترجیح داده است. «رهش» یک مقاله بلند است که بیش از آن که تحلیل درست و دقیق یک ماجرا در بستر داستان را پیگیری کند، در کارِ فروکاستن مسئله است و بیان نکردنش منهای یک فصل.

توسعه شهری

آیا «رهش» موضوع توسعه شهری را مد نظر قرار داده است؟ آیا در «رهش» شهر تهران دیده می شود یا شهر تهران در منطقه بالای اتوبان صدر؟ اگر «رهش» درباره چیز متعیّنی در شهر تهران باشد، بیشتر درباره باغ کاشانک و خانه مادربزرگ و بازتاب نوری که از کلک چال تابانده می شود و سایه نارون و تابِ حیاطِ خانه پدری است و ور رفتن با خیالات کهنه گذشته. (مصاحبه رضا امیرخانی با یکی از نشریه های چهاررنگ توّجهم را جلب کرده است که به این قسمت مربوط می شود. یکی از نکات تکرار این حرف بود که مادربزرگِ شهردارِ یک شهر (یا حاکمِ شهر) باید حتما اهل همان شهر باشد. اما بعدتر با خواندن فصل 4کارکرد این حرف از بین می رود. در این فصل نویسنده معتقد است شهردارهای تهران کوچک تر از آن بوده اند که تهران را به این روز بیندازند.)

از آن جایی که «رهش» در نشان دادن چیزهای کوچکِ مرتبط با توسعه شهریِ بخشی از منطقه یک تهران نامتعیّن است، با چیزهای بزرگ نردِ هماوردی می بازد. نقد توسعه شهری در بخشی از منطقه یک تهران تنها با چگونگی قابل بیان است. مثلا نویسنده توانسته است چگونه با چتر پریدن را توضیح دهد، ولی در باقی جاها -منهای 5صفحه- چگونگی با اخلال های ناداستانی همراه می شود. مثلا نویسنده می نویسد که شهرداری با آیین نامه های اشتباه، بیماری فرزندش را حادتر کرده است. این جمله برای سرمقاله روزنامه های سراسری مناسب است؛ در داستان باید گفت کدام آیین نامه و با کدام روش اجرا، چگونه بیماری ایلیا را تشدید کرده است. داستان مقام توضیح این چگونگی است و نشان دادن آن. «رهش» نمی تواند حتّی یک کوچه هشت متریِ برج زده ببیند. «رهش» حتّی فساد سیستماتیک و رشوه خواری قانونی و حراج هوا و تراکم و خلاف خریِ شهرداری تهران را به طور جزئی یا حتّی کلّی در قصّه نمی سازد.

بیماری

کودک «رهش» بیمار است. اگر تشدید بیماری کودک به خاطر آلودگی هواست و مادر دغدغه فرزندش را دارد و آن را از زمین و خانه اش مهم تر می داند، چرا درگیرِ جروبحث بی حاصلی با شهردار، شوهر، خودش و دیگران می شود که نه آغازی دارد، نه انجامی، نه ثمره ای؟ در فصل آخر هم دنبال این است که پدری برای بچه اش پیدا کند؛ پدری صوفی مسلک و چترباز و بی عمل.

حتی یک زن و شوهر

اگر «رهش» در کلیت موّفق می بود، می توانست داستان زندگی زوجی معمار را نشان دهد. (این که داستان زندگی زوجِ معمار را بتوان به داستان زندگی انسان معاصر (در کجا؟ !) ارتقا داد، ادّعای دیگری است که به اثرِ گفته شده ربطی نمی تواند پیدا کند.) امّا آیا به راستی «رهش» درباره زوجی معمار است؟ فرض می کنیم زن قصه معمار است که البته بیشتر در بند فرمول های معماری است تا این که فهمی معمارانه از شهر به ما بدهد. این که مرد قصّه معمار است، چگونه قابل فهم است؟ این که چنین مرد بی هنر و بی پرنسیبی چگونه معاون منطقه ای در شهرداری می شود در قصه مشخص نیست؛ چنان شخصیّتْ عنّین است که ورِ مکّارانه یا ریاکارانه شخصیتِ او در قصّه نشان داده نمی شود که بخواهد شهردار منطقه -احتمالا منطقه یک- شود. راستی چرا شخصیت زن قصّه با چنین مردی ازدواج کرده است؟ حال داستانی که نمی تواند زن و شوهری معمار یا حتّی یک زن و شوهر بسازد، چگونه مدّعی است که داستان زندگی انسان معاصر را روایت می کند؟ یعنی «رهش» درباره هر انسانی در هر شهری صادق است؟ حتّی شهری که در آن مادربزرگ شهردارِ آن شهر اهل همان شهر باشد؟ «رهش» اگر «رمان» ی منسجم می بود و می توانست ماجرایی دقیق را تعریف کند، می بایست زن و شوهری معمار را در طبقه ثروتمند تهرانی نشان دهد که شخصیّت زن دوست دارد با گذشته اش حال کند.

آیین «رهش»

آیینِ «رهش» حرف زدن است، نه نشان دادن یا تصویر کردن منهای یک فصل. تنها ادّعا می کند، غرولند می کند و شعار می دهد. شعارهایی که حتی بدیع هم نیست مثل صدّام دیروز و صدّام امروز. «رهش» حتی در بیان -پرداخت که بماند- دغدغه هم عقب افتاده است.

آیا با تغییرِ توضیحِ پشتِ جلدِ «رهش»، مشکل حل می شود؟ توضیحِ پشتِ جلد که احتمالا فهمی «جامع» از «رهش» بود، بهانه خوبی شد تا مقداری بیماری این اثر را توضیح دهیم.

توسعه شهری در بخشی از منطقه یک تهران

دوباره به این پرسش بپردازیم که چرا «رهش» نمی تواند در موضوع توسعه شهری در بخشی از منطقه یک تهران موّفق عمل کند؟ مثالی می زنم. قسمت مربوط به طبقه دوم اتوبان صدر را به یاد بیاورید؛ راوی «رهش» هم در طبقه دوم اتوبان صدر، کودک را سرپا نگه می دارد تا «شماره یک» کند و هم در صحنه هایی دیگر سازندگان آن را تحسین می کند و تنها به آن ها امید می بندد. اگر راوی به راستی پروژه پل صدر را ناکارآمد می داند، نمی تواند به همان نظامی ها دل ببندد. در واقع راوی نه با پیمانکار مشکلی دارد، نه با کارفرما که هر دو از یک گروه هستند و تفاوت فکری، فرهنگی و خاستگاهی با یکدیگر ندارند.

شفاف نبودن نقد راوی

وقتی درباره رویکرد نامنسجم «رهش» صحبت می کنم، در واقع درباره شفاف نبودن نقد راوی در کلیّت اثر صحبت می کنم. به چه چیزی و به چه کسانی نقد دارد و چرا و در چه جایگاهی؟

اگر نویسنده مسئله «چگونه» گفتن می داشت، باید کمی اتوبان صدر را برای ما خاص توضیح می داد. یعنی مخاطب با طبقه دوم بزرگراه صدری دیگر روبه رو می بود، نه با آن پلی که هر روز ده ها هزار خودرو از روی آن عبور می کنند. فرض کنید در پروژه طبقه دوّم صدر، اساسا پای سازنده فرنگی در میان بوده است و نظامی ها تنها پیمان کار اسمی بوده اند و پورسانتش را دریافت کرده اند. این دست موضوعات بود که می توانست طبقه دوم صدر را تبدیل به موجودی خاص کند؛ رویکردی که در «رهش» غایب است.

سنّت زدگی نمایشی

دیگر این که این اوّلین بار است که امیرخانی دچار سنّت زدگیِ نمایشی شده است؛ نمایشی است چون برج مدرن زده را بهتر از خانه ویلایی توصیف می کند و اساسا ما هیچ دریافتی از حسِّ زیبایی شناسی زن در آراستن خانه ویلایی (که از کشور هم مهم ترش می داند! -«کذا فی الاصل» -) حتّی سردی و به هم ریختگی اش نداریم؛ برعکسِ برج که تا حدّی خاص و حتّی سمپاتیک تصویر می شود. این چه خانه مهم تر از هر چیزی است که هیچ تصویری از آن ارائه نمی شود؟ این نشان می دهد راوی و نویسنده دنبال چیزی در گذشته هستند که نمی دانند چیست و نمی توانند به درستی در امروز ترسیمش کنند. در واقع راوی زور می زند که به دنبال زندگی سنّتی باشد که مدرنیته در آن غایب است.

آیا رهشی در کار هست؟

با این توضیحات، «رهش» نمی تواند ما را متوجه نقدی منسجم و حساب شده و داستانی از توسعه شهری کند. چون جزئیات که جان داستان اند در آن غایب اند. طبعا «رهش» نمی تواند علیه شهردار و شهرداری هم باشد.

آیا «رهش» می تواند -از هر چیزی- «رهش» کند و اساسا «رهش» ی در کار است؟ خیر؛ «رهشِ» فصل آخر و آن پریدن، تحمیلی و نمایشی به نظر می رسد. چرا که «رهش» با شعر شاملو نشدنی است. امیرخانی در «رهش»، علی معلم دامغانی -«معلم» ش- را ملامت می کند و به استقبال احمد شاملو می رود و شعر «قصه دخترای ننه دریا» که حتی نشانی از امیدِ شاملویی هم در آن دیده نمی شود؛ این در حالی است که شعر معلّم (در صفحه 79) پرتوان و کنشگر است و دعوت به هجرت و شعر شاملو ناتوان و پذیرای رنج و محنت و نویسنده شاملو را انتخاب می کند. آیا امیرخانی می تواند هم سخن با شاعری شود که در همان «قصه دخترای ننه دریا» چنین می گوید؟

«دنیا زندون شده: نه عشق، نه امید، نه شور،

برهوتی شده دنیا که تا چِش کار می کنه مرده س و گور.

نه امیدی- چه امیدی؟ به خدا حیفِ امید!-

نه چراغی- چه چراغی؟ چیزِ خوبی میشه دید؟ -

نه سلامی- چه سلامی؟ همه خون تشنه هم!-

نه نشاطی- چه نشاطی؟ مگه راهش میده غم؟ -

و شاملو در ادامه همین نگاه سرد و سیاه و مأیوس می گوید:

-«چی می جوره تو هوا؟

رفته تو فکرِ خدا؟ ...»

-«نه برادر! تو نخِ ابره که بارون بزنه

شالی از خشکی درآد، پوکِ نشا دون بزنه:

اگه بارون بزنه!

آخ اگه بارون بزنه!» .

فضای ساخته شده در این چند بند و «آخ» در «آخ اگه بارون بزنه!» ناامیدی و حسرت شاعر را نشان می دهد. اگر این انتخاب و نتیجه گیری های ویران کننده در فصل 4، تفنن و تُپُقِ امیرخانی نباشد، باید گفت «رهش» ی در کار نیست. «رهشِ» امیرخانی طبق «آخ اگه بارون بزنه!» و فصل 4ناممکن است. چه آن که اگر بارانی هم بارید، ذوق نکنید؛ باران نیست، «شماره یک» است.

و امّا فصل 4

فصل چهارم «رهش» را می توان جدا از کلِّ «رهش» بررسی کرد؛ فصلی قابل توّجه که می توانست جدا از «رهش» منتشر شود، از آن رو که به «رهش» هر چیزی می تواند اضافه یا از آن کم شود. لحن «رهش» به راوی زنی که تا به حال با او مواجه بوده ایم ربط ندارد. این فصل نوشته ای است ادبی -با کمی چاشنی خودآزاری و دگرآزاری- در نفی عمل و در نفی توفیق حکومت در تشخیص صحیح مسائل مملکت. نثر و لحن می کوشد بیهقی وار باشد با ارزش افزوده خشونت غیرِ انسانی. با این حال، برخی اختلال های تکنیکی و نثری چنان مانعی نیست که ما را از حرف نویسنده دور بدارد. این فصل ارتباط چندانی با بخش های دیگر «رهش» ندارد مگر در یک مورد. و آن مورد این است که راوی می گوید آن چیزی را که باید بر آن «شماره یک» کرد، تهران است و طبق منطقِ «خانه مهم تر از شهر و شهر مهم تر از کشور» به طریقی اولی بر ایران هم باید «شماره یک» کرد که در پایان «رهش» چنین می شود. در این فصل، راوی -تهران- از خود بیزار می شود و به شدّت منفعل. (این را هم بگویم که از دیدگاه نویسنده فصل 4، تعریف زن، معشوقِ مرد بودن است. گفته اند امیرخانی روشنفکر شده است؛ شما در این تعریف از زن، روشنفکری می بینید؟ )

باختنِ سیستان به تهران

انفعال و خودآزاری راوی -که دیگر خود رضا امیرخانی است با کسب تأنیث در جلد شهر تهران- متعیّن شده است؛ نه با کل «رهش» که با داستانْ کوتاهی از دوران سنّت که تا به امروز ادامه می یابد. «از جسمش ببرانید و بر جانش بخورانید.» گویی دستورِ عام مانند «سلطان» است در حقِّ ملّت - یا وطن- که به دیدگاه نویسنده هیچ اختیاری از خود و هیچ درک و توانی برای تغییر ندارد و به «تن فروشی» رسیده است. سلطانِ «خوش فراست» حاکم شرع زمان است و با ادبیاتی دینی «افتاء» می کند. یعنی اگر شهرداری هم در کار باشد در حدِّ «قزلباشان» است نه بیشتر؛ قزلباشان و اطفال خیابان گردی که بر خلاف جای دیگری از کتاب -در این جا- در خدمت «امر» مبتذل اند. هم زمان با این داستان کوتاه 5صفحه ای (79 تا 84) تغییر نگاه امیرخانی هم دیده می شود؛ امیرخانیِ داستان سیستان به امیرخانیِ داستان تهران می بازد.

اوامر ملوکانه

امیرخانی کسی بود که در بیوتن با دریافتی شاعرانه از جمهوری اسلامی تمام حُسن مصلّای تهران را در ناتمام بودن ساختمان آن می دانست، ولی در این جا مصلّا استعاره ای است از بی عرضگی در ساختن ساختمانی که می پسندد و از این رو به پهلوی و قاجار می بازد، با این که در مادّه منطقی استدلال، فساد وجود دارد و آن هم این است که وجه مقایسه نویسنده بناهای برجسته و ممتاز در معماری بوده است که در چنین قیاسی دارالفنون نمی تواند وارد شود. باری؛ پیام دریافت شد؛ او حتّی از نفحات نفت هم عبور کرده است؛ در آن جا با تفکیک بین حکومت و دولت، نقد خود را زیر عبای حکومت به تنه دولت وارد می کرد. 

حفظ مملکت

و امّا آن یک جمله امیدوارکننده «رهش» : امیرخانیِ فصل 4می گوید این که می شد در «ارزنه الرّوم» از سلیمانیه گذشت یا نه، مهم است، نه این که متّهم چند روز زنده می ماند. این جمله وطن خواهانه است و کنش مند. ولی در جایی دیگر، راویِ قصّه او راضی است که بخشی از این مُلک دست انگلیس باشد؛ این با جمله گفته شده در تضاد است. حرف امیرخانی در حفظ مملکتِ «محروسه»، پذیرفتنی است و مقابلِ آن انگلیس دوستی است و روشن است که در این یک جمله، کشور مهم تر از خانه -ولو خانه سلطان و آبروی او- است. با این حال باقی «رهش» منهای این یک جمله همان دیدگاه ضدِّ ملی گفته شده را پشتیبانی می کند؛ آن هم توسط نویسنده ای که در «جانستان کابلستان» می گفت هر بار که وارد ایران می شود، به شکرانه، خاک وطن را می بوسد، ولی حالا معیارِ «حق» در اثرش از بالا به خاک وطن «شماره یک» می کند و حاضر است آن را در تیول هر «کسی» -حتّی انگلیس- در بیاورد. (کاش نویسنده از این دیدگاه برگردد.) / میثم امیری / روزنامه خراسان